خطرانتقال بیماری سل ( TB)در کارکنان و مراجعین به مراکز بهداشتی – درمانی و راه های پیشگیری از آن
مـقـدمــه:
افزایش موارد بیماری توبرکلوزیس ( TB) در بیمارستان ها و در میان کارکنان بهداشتی ، درمانی و شیوع ( TB) مقاوم به درمان ( TB-MDR) نزد بیماران HIV ( نقص سیستم ایمنی ) مشاهده گردیده است . این خطر ارتباط نزدیکی با انتقال بیمارستانی مایکوباکتریوم توبرکلوزیس (M.T) دارد .
اقدامات ناکافی کنترل عفونت های بیمارستانی در خصوص انتقال ( TB) باعث شیوع بیماری در بیمارستان ها می گردد. در کشورهای پیشرفته با اقدامات کوچک و کم هزینه ، این بیماری به راحتی در پرسنل و دیگر بیماران پیشگیری شده است . اقداماتی نظیر تشخیص سریع و طبقه بندی بیماران ( TB) .
در همین ارتباط وجود کمیته ی کنترل انتقال بیمارستانی ( TB) جهت حفاظت پرسنل درمانی لازم و ضروری می باشد تا پرسنل را از مواجهه ، عفونت ، بیماری ، ناتوانی و مرگ حفاظت کند . در دو منطقه ( TB) بیشتر شیوع دارد:
1)نواحی محدود شامل مراکز بهداشتی – درمانگاه ها و بیمارستان های محلی
(2نواحی ارجاع بیماران شامل بیمارستان ها ی دولتی و ناحیه ای و بیمارستان های دانشگاهی.
هزینه تشخیص و گزارش دهی و درمان بیماری در نواحی ارجاع بیماران گران است ولی در درمانگاه ها و بیمارستان های محلی راه های کنترل ساده و بیشترین نتایج را به بار می آورند .
بیماری زایی و انتقال(TB) : عوامل زیادی در انتقال بیمارستانی آن نقش دارند
بوسیله ی ذرات معلق در هوا یا قطرات عفونی که توسط عطسه ، سرفه و صحبت کردن فرد عفونی پخش می گردد .
قطرات عفونی 5-1 میکرون قطر دارند و می توانند برای روزها در هوا معلق بمانند .
این ذرات وقتی توسط فرد مستعد تنفس می شوند به آلوئول های ریه رسیده و او را بیمار می کنند .
ریسک فاکتورهای عفونت :
خطر مواجهه پرسنل و بیماران با قطرات عفونی و ذرات معلق در هوا
دوره ی مواجهه یا ریسک فاکتورها
بیماری زمینه ای ریوی و لارنکس در پرسنل و بیماران
وجود سرفه و یا دیگر مشکلات تنفسی
وجود باسیل اسیدفست در خلط (AFB)
خودداری کردن بیماران از پوشاندن دهان و بینی هنگام عطسه و سرفه
بیماران ( TB) باید هرچه سریعتر پس از تشخیص ، درمان شوند و در صورت تأخیر در درمان و یا ناقص اجرا شدن آن احتمال انتقال وجود دارد
خصوصیات میزبان :
2) افرادی با سابقه ی ابتلا به ( TB)
2 ) نقص سیستم ایمنی (HIV) به عنوان یک فاکتور خطرناک ابتلا به ( TB)
(3تغییرات پاسخ موکوسی و بافت ریه ها در اثر مصرف سیگار ، کار با اجاق های خوراک پزی و یا صنعتی برور می کند .
(4دیگر شرایطی که خطر متوسطی را جهت پیشرفت بیماری ایجاد می کند شامل دیابت ، سوء تغذیه ، سیلکوزیس ناشی از تنفس ذرات سنگ و شن در میان کارگران کارخانه ها.
تحقیقات مختلفی که انجام شده است نشان می دهد خطرعفونت ( TB)( که با تست پوستی توبرکولین(PPD) اندازه گیری می شود .) در میان پرسنل بهداشتی و درمان و دانشجویان این رشته ها به نحو بارزی مثبت بوده است. خطر انتقال عفونت ( TB)فقط شامل پرستاران ، پزشکان و دانشجویان پزشکی و پرستاری نیست بلکه تمامی پرسنل شاغل در بیمارستان را درگیر می سازد . دوره طولانی ارتباط با بیمار ( TB) که هنوز تشخیص داده نشده و درمان نشده بود کمیته ی کنترل عفونت و سایر نواقص سیستم کنترل عفونت باعث افزایش خطر انتقال ( TB) می گردد .
معرفی برنامه های کنترل عفونت :
شامل سه سطح می باشد :
1) اجرایی ( مدیریتی )
2) محیطی
3)حفاظت تنفسی پرسنل
مدیریت اجرایی ، میزان مواجهه پرسنل بهداشتی رابا بیماری کاهش می دهد و ار تجمع ذرات عفونی جلوگیری می کند مهمترین مرحله اجرایی شامل تشخیص اولیه وجود بیماری ( TB) ، جدا سازی فوری و درمان بیماران می باشد دیگر مراحل این سطح شامل بررسی خطر انتقال در بیمارستان و تکمیل برنامه های کنترل عفونت می باشد .
کنترل محیطی که تمرکز ذرات عفونی در هوا را کاهش می دهد و این امر بوسیله ی افزایش تهویه طبیعی و کنترل مستقیم هوای جاری صورت می گیرد .
اجرای معیارهای کنترل محیطی نیاز به هزینه های گزافی دارد اما می توان در مناطق کم درآمد با بازکردن پنجره ها و افزایش تهویه طبیعی ، استفاده از پنکه جهت به جریان درآوردن هوا و سایر روش های کم هزینه سود برد.
حفاظت تنفسی پرسنل سومین اقدام کنترل عفونت می باشد که هدف آن طراحی مناسب و صحیح ماسک های فیلتر دار دهان و بینی جهت جلوگیری از ورود ذرات تنفسی ( TB) می باشد . ماسک های جراحی از جنس کاغذ و پارچه ای فیلتری جهت جلوگیری از ورود و باید از ماسک های چند لایه استفاده شود .
کمیته کنترل عفونت
از کارهای عمده ی این کمیته :
شناسایی مناطق پرخطر
بررسی ( TB) درمیان کارکنان بهداشتی درمانی
بررسی شیوع HIV در میان بیماران وپرسنل
بررسی نیازهای آموزشی کارکنان بهداشتی
توصیه کنترل عفونت در مناطق پرخطر
آموزش پرسنل بهداشتی :
هر عضوی که در بیمارستان کار می کند باید اهداف کمیته کنترل عفونت را بشناسد . برنامه آموزشی مداوم سالیانه برای همه کارکنان بایستی به اجرا گذاشته شود و درباره ی موضوعاتی از قبیل مفاهیم اصلی انتقال و بیماریزائی ( TB) علائم و نشانه های ( TB) مکان های شایع انتقال ( TB) مانند : اتاق معاینه ، اتاق بیماران وافرادی که درآنان خطر بیماری ( TB) وجود دارد ( مانند مبتلایان به HIV ) و نکات مهم کنترل عفونت و مسئولیت پرسنل بهداشتی درمانی برای کاهش خطر انتقال بیماری ( TB)
چه کسانی مشکوک به ( TB) هستند :
بیمارانی که سرفه های طولانی مدت ( بیشتر از 3 دقیقه ) دارند .
بیمارانی با دیگر نشانه های سازگار با ( TB) مثل خلط خونی ، تعریق شبانه ، تب و کاهش وزن
افراد مبتلا به (HIV)
افراد در تماس با مبتلایان (TB )
آموزش به بیمار :
بیماران باید درباره ی انتقال ( TB) آموزش ببینند و مهمتر از همه روش صحیح سرفه کردن و کاهش انتشار ذرات عفونی را یادبگیرند .همچنین روش درست پوشاندن دهان و بینی با دستمال را بدانند و اگر دستمال ندارند ، بیمارستان در اختیار آنها بگذارد و از اقدمات موثر دیگر نصب پوستر روش صحیح سرفه کردن در اتاق ها و مکان های انتظار بیماران است .
طبقه بندی بیماران مشکوک به ( TB) و اقدامات پیشگیری از انتقال آن :
1) مکان های انتظار بیماران باید باز با تهویه مناسب و هوا درآن جریان داشته باشد
2) مکان انتظار این بیماران وسایر ین بایستی جدا بوده و بخصوص از تماس آنها با بیماران HIV.
و کودکان جداجلوگیری به عمل آید.
3) فقط یک بیمار در زمان معین در اتاق معاینه حضور داشته باشد .
کاهش مواجهه در آزمایشگاه :
ورود به داخل آزمایشگاه باید فقط به کارکنان بهداشتی محدودشده و جمع آوری خلط نبایددر محیط آزمایشگاه انجام گیرد . انتقال نمونه های خلط از طریق دریچه ای که در پنجره تعبیه شده است ، انجام شده و از داخل محیط آزمایشگاه عبور داده نشود .
نحوه نظارت و کنترل عفونت :
کمیته کنترل عفونت بایستی توجه ویژه ای بر روی
1- مدت زمان بین پذیرش تا تشخیص (TB) داشته باشد.
2- زمان بین شک به ( TB) تا دستور خلط جهت اسمیرAFB مشخص شود.
3- محاسبه زمان تلف شده از دستور آزمایش تا جمع آوری خلط
4- زمان تلف شده از آزمایش تا گزارش نتایج و بازگشت نتایج از آزمایشگاه و درمان اولیه بررسی شود چرا که تأخیری غیر ضروری در هریک از این مراحل احتمال انتقال ( TB)را افزایش می دهد . از جمله وظایف کمیته کنترل عفونت بررسی مکان هایی است که در معرض بیشترین خطر هستند : مثل اتاق های معاینه – بخش های عفونی – بخش های HIV– رادیولوژی – بخش اورژانس – بخش بروتکوسکوپی – اتاق اسپیرومتری – آزمایشگاه و بخش کالبدشکافی
جدا سازی بیماران مقاوم به درمان داروئی ( TB) : این بیماران احتیاج به مدیریت و مراقبت خاص دارند و باید در مکان یا ساختمانی جدا و در اتاق های مجزا همراه با تهویه مناسب باشند و نبایستی در تماس با بیماران و افراد غیر ( TB) باشند . جداسازی این بیماران از بیماران HIV لازم و ضروری می باشد .
سیاست های جدا سازی بیماران ( TB)
این جدا سازی باید دقیقا اجرا شود به جز زمانیکه بیماران جهت کارهای تشخیصی به بیرون از اتاق خود می آیند، همچنین بایستی ماسک مناسب در اتاق بیماران ( TB) و مشکوک به ( TB) وجود داشته باشد وتا هر زمان اتاق خود را ترک می کند ازآن استفاده کنند ، در صورت امکان بهتر است ویزیت آنها در هوای آزاد انجام شود .
جهت جدا سازی موقت 2 معیار کافی است :
1- این بیماران برای 2 هفته دارو درمانی ضد توبرکلوزیس دریافت کرده باشند.
2- بهبود کلینیکی نشان دهند .
در مناطقی که شیوع ( TB) مقاوم به درمان زیاد است علاوه بر 2 معیار گفته شده ، باید یک اسمیر منفی خلط دیگر نیز گرفته شود .
در پایش افراد شاغل بهداشتی درمانی موارد ذیل بایستی مد نظر قرار گیرد :
1- وضعیت محیط کار مثل کلینیک سرپائی – بخش های عفونی – آزمایشگاه
2-شغل ( پرستار – بهیار - پزشک – خدمات ) و خطرات آن
3- تاریخچه ی مواجهه اخیر با بیمار ( TB) در محیط کار و بیرون از آن
4- تاریخچه ی آزمایش HIV و نتایج آن
اغلب کارکنان بهداشتی از اینکه تشخیص ( TB) برای آنها گذاشته شود واهمه دارند ور در نتیجه با دوری از جامعه و محیط کار و بروز تأخیر دردرمان باعث افزایش انتقال بیمارستانی ( TB) می شوند .
بخش رادیولوژی :
اقدامات موثری که بخش رادیولوژی در جهت کاهش عفونت می تواند انجام دهد شامل :
1- برنامه رادیولوژی بیماران بستری عفونی و مشکوک به( TB) در ساعات خلوت و درآخر وقت انجام شود .
2- جهت بیمارانی که سرفه می کنند ماسک تهیه شود .
3-سرویس اولیه ای جهت این بیماران در بخش تهیه شود .
محدودیت ورود به بخش رادیولوژی اجرا شود که فقط منحصر به پرسنل دارای کارت شناسایی باشد .
از اتاقی با تهویه مناسب جهت عکسبرداری از مددجویان ( TB) استفاده شود .
صف های انتظار :
در بیشتر بیمارستان ها صف های طولانی در بخش رادیولوژی – آزمایشگاه و بخش سرپایی ایجاد می شود ، مکان هایی با تهویه نا مناسب مه اگر در میان این جمعیت بیماران ( TB) هم وجود داشته باشند ، خطر انتقال و گسترش بیماری بسیار زیاد می شود .
یکی از مسئولیت های پرسنل بیمارستان کاهش این خطر است که به وسیله ی نوبتی کردن و شماره دادن به بیماران این مشکل حل می گردد . تا هر وقت شماره ی آنها خوانده شد با اتاق مورد نظر مراجعه کنند . این کار باعث کاهش ازدحام مردم و در نتیجه کاهش خطر انتقال بیماری و نیز کاهش استرس افراد می شود .
بخش های مراقبت های ویژه ( CCU- ICU):
این مکان ها بالاترین خطر مخصوصا زمانیکه بیمار ( TB)را لوله گذاری می کنند به همراه دارد وباید کنترل عفونت از لحاظ مدیریت راه هوایی بیماران و لوله گذاری آنها و بخصوص ساکشن کردن انجام شود . بخش های ICU که اغلب تهویه ضعیفی دارند نیاز به کنترل عفونت ویژه ای دارند . زیرا تمام مراحل ذکر شده به کرات در آنجا اتفاق می افتد و یا این تمهیدات خطر انتقال ( TB) بیمارستانی کاهش می یابد .
لذا :
از لوله گذاری مددجوی عفونی ( TB) تا حد امکان خودداری کنیم .
مددجوی ( TB) را به عنوان بیماری با مراقبت های ویژه بدانیم
تهویه رادر مکان های مراقبت ویژه بهبود ببخشیم .
از حفاظت تنفسی پرسنل برای فرآیند هایی که ایجاد آئروسل در بیماران ( TB) می کنند ، استفاده کنیم . کارکنان بهداشتی به اندازه ی بیماران HIV در معرض خطر هستند .
بهتر است کارکنانی که HIV دارند در مناطق کم خطر که در مواجهه کمتری با بیمار مقاوم به درمان ( TB) می باشند کارکنند.
کارکنان بهداشتی که مشکوک به ( TB) هستند باید هرچه سریعتر درمان و ترجیحا" در بخش سرپایی بستری شوند و تا زمانی که خلط آنها منفی و کاملا عفونت آنها بر طرف نشده به سر کار باز نگردند .
فاکتورهای متفاوتی در انتقال بیمارستانی ( TB) موثر است و بیشترین احتمال انتقال ( TB) زمانی است که بیماران شناسایی و درمان نشده اند . کلید حل مسئله شناسایی سریع و درمان درست و کامل است تا از مشکلات بعدی این بیماری پیشگیری شود .